Otwierać drzwi, które dawno otwarto, to rzecz ludzka, tak w życiu, jak w literaturze. Nie widzę w tym nic złego. Oczywiście, warto dopuszczać do siebie myśl, że argumenty, na które powołuje się czasem w recenzji — czy w twórczości, mówiąc ogólnie — zostały wyciągnięte na światło dzienne wcześniej, na długo przed tym, zanim nieświadomie ktoś do nich wrócił. To myślenie, bardzo mi bliskie, czerpie nieco z podejrzliwości wobec sztuki, która sama o sobie mówi, że otwiera przed odbiorcą nieznane przestrzenie. Owszem, niczym złym jest takie ambicje posiadać, mówić o nich głośno to raczej powód, aby owego kogoś podziwiać za uczciwość i odwagę. Powiedzieć, że moja twórczość tego dokonuje, to przejaw — może się mylę — megalomanii (mógłbym ją wybaczyć kilku najwyżej twórcom, z Szymborską i Różewiczem na czele). Read More →

Zacznijmy od końca: Kawafis po operacji raka gardła (lipiec 1932) całkowicie traci głos. Porozumiewa się, pisząc ołówkiem na karteczkach.

*

Miłosz nazywa lirykę Kawafisa „poezją obiektywną”.
W swojej antologii „Wypisy z ksiąg użytecznych” poprzedza wiersz „Czekając na barbarzyńców” następującym komentarzem: „Wreszcie ASPEKT POWTARZANIA SIĘ SYTUACJI HISTORYCZNYCH. Wbrew spodziewaniu, wiersz Kawafisa, który, zdawałoby się, streszcza wiele wydarzeń dwudziestego wieku, został napisany w roku 1898, drukowany zaś po raz pierwszy w 1904. Co prowadzi mnie do myśli, że Kawafis, wyprawiając się w przeszłość, w dzieje cywilizacji helleńskiej, znajdował tam rodzaj metahistorii, powtarzające się i odnawiające się wzorce”. Read More →

Mój pierwszy styk z pisarstwem Hanny Krall nastąpił dawno, na ileś lat przed jej wielkim wejściem do literatury dokumentalnej opowieścią o Marku Edelmanie „Zdążyć przed Panem Bogiem”. I zanim jeszcze ukazał się jej pierwszy, wówczas rewelacyjny, dziś zapomniany tom reportaży z ZSRR „Na wschód od Arbatu”.
W księdze Władysława Bartoszewskiego i Zofii Lewinówny „Ten jest z ojczyzny mojej”, w jej drugim wydaniu, które ukazało się w martwym, pomarcowym czasie, wśród niemal trzystu relacji ocalonych i ocalających, w dziale „Pomoc indywidualna” przeczytałem niewielki tekst Hanny Krall, reporterki „Polityki”: „Gra o moje życie”. Opisana tam scena pozostała mi w pamięci na całe życie – właśnie przez to, jak została zapisana. Jest to jedyny tekst, w którym Hanna Krall opowiedziała o sobie wprost, bez kamuflażu narracyjnego, zastosowanego później w powieści „Sublokatorka”, czy w okupacyjnej relacji o ukrywanej żydowskiej dziewczynce, której odmówiono chrztu, która weszła potem do „Dekalogu 8” Krzysztofa Kieślowskiego. Read More →

Każdy apetyt ma swój świat
Gaston Bachelard

Zastanawiam się nad tym zdaniem Bachelarda, które podpowiada nam, że świat poety zależy od jego pragnień, marzeń, dążeń. Nie jest odwzorowaniem rzeczywistości, zapisem jakiegoś stanu, obrazem konkretnego bytu, lecz zawsze zależy od owego „apetytu”, w którym się objawia indywidualność twórcy.
Apetyt Mickiewicza jest ogromny. Połyka świat i wszechświat, każdy szczegół i ogrom kosmosu. Żywi się ludową bajką, legendą i mitem, tym, co realne i wyśnione. „Kraj lat dziecinnych” – wielki obszar marzenia – jest zarazem krajem samotności. Bachelard powiada: „Nigdy nie widziało się świata należycie, jeżeli to, co się widziało, nie było przedmiotem marzenia”. Read More →

Muszę zacząć od przeprosin. Gdy pani Nina Kozłowska zaproponowała mi udział w konferencji „Życie i twórczość Józefa Mackiewicza i Barbary Toporskiej” i gdy rozmawialiśmy o temacie mego wystąpienia, powstał pomysł, abym powiedział parę słów o publicystyce Barbary Toporskiej. Ponieważ opublikowałem był już kiedyś szkic dotyczący jej twórczości prozatorskiej i poetyckiej, nadarzała się sposobność, aby – niejako tytułem uzupełnienia – przedstawić refleksję o jej publicystyce. Dodatkowym czynnikiem, który zachęcił mnie do przygotowania referatu dotyczącego Barbary Toporskiej, była obawa, że również w wypadku niniejszej sesji powstanie pewna dysproporcja, czasowa i ilościowa, pomiędzy tematami poświęconymi Józefowi Mackiewiczowi z jednej strony, a jego żonie z drugiej. Read More →

Obcy w świecie, w którym umieścił go jego stwórca, Eustachy Rylski (pisarz urodzony w 1945 roku), jest Hubert Stankiewicz, carski oficer polskiego pochodzenia, syn powstańca styczniowego, tytułowy bohater jednego z dwu długich opowiadań debiutanckiego tomu „Stankiewicz. Powrót” (1984). Obcy jest też Maksymilin Rogoyski, bohater drugiego z opowiadań, prawnuk niejakiego Roga lub Rogoya, poganiacza bydła z Besarabii czy Siedmiogrodu, który w rok po powstaniu listopadowym osiadł w jakiejś wiosce między Bugiem a Styrem, a po trzydziestu latach był już panem największego majątku ziemskiego w tych stronach. Obaj, i Stankiewicz, i Maks Rogoyski, noszą w sobie pustkę, są porażeni poczuciem absurdalności wszelkich poczynań, martwi wewnętrznie. Ich odmienne drogi krzyżują się jedynie podczas wojny domowej między białymi a czerwonymi, w której uczestniczą jako byli carscy poddani, oficerowie Armii Ochotniczej. Uczestnictwo w niewyrażalnym okrucieństwie wojny – okrucieństwie, które nie oszczędza nikogo, niczyjego serca i niczyjego umysłu – dopełnia dzieła ich ostatecznego wyobcowania i zobojętnienia. Read More →