Adam Zagajewski, Lekka przesada. Wydawnictwo a5, Kraków 2011.

Lekka przesada. Skąd właściwie wziął się pomysł na taki tytuł najnowszej eseistycznej książki Adama Zagajewskiego? Otóż wiąże się on z pewną anegdotą z przeszłości, gdy dziennikarz miesięcznika „Śląsk” przeprowadzał wywiad z ojcem poety, Tadeuszem Zagajewskim. Rozmowa dotyczyła głównie lat wojennych i przymusowej przeprowadzki wielu rodzin ze Lwowa do Gliwic. W pewnym momencie dziennikarz zacytował fragment eseju z książki jego syna Dwa miasta, w której Adam Zagajewski pisze: „Muzyka została stworzona dla ludzi bezdomnych, gdyż najmniej ze wszystkich sztuk wiąże się z miejscem… Malarstwo jest sztuką ludzi osiadłych, którzy lubią kontemplować swoje rodzinne strony. Portrety umacniają ludzi osiadłych w przekonaniu, że żyją naprawdę…”. Profesor Tadeusz Zagajewski, umysł ścisły i nieufny wobec sztuki poetyckiej skomentował słowa syna jako „lekką przesadę”.

Lekka przesada to spotkanie z nowym-starym Zagajewskim. Nowym, bo przecież każda kolejna publikacja tego autora (każdego innego zresztą też) jest próbą (do)powiedzenia rzeczy wcześniej nieznanych, w jakiś sposób ukrytych i wydobytych z mroków pamięci bądź też historii przeczytanych lub zasłyszanych. Starym, bo czytelnik Lekkiej przesady poczuje się jak ktoś, kto powraca do miejsca w dużej mierze znanego i bezpiecznego, gdzie nie trzeba obawiać się stylistycznych mielizn i gdzie odnajdzie znajomą tematykę charakterystyczną dla tego autora i właściwie konstytuująca jego artystyczne ego.

Zagajewski pisze o życiu duchowym (nie mylić z religijnością), którego brakuje mu nie tylko we współczesnej literaturze, ale i w otaczającym go świecie. Stara się ową duchowość zdefiniować, choć jednocześnie zadaje sobie pytanie, czy jest to w ogóle możliwe w przypadku formuły tak pojemnej i wieloznacznej. Powracają postaci znane już z twórczości tego poety np.: Gotfried Benn, Robert Musil, Czesław Miłosz, Emil Cioran, Paul Valery. Kolejne akapity poświęca m.in. filozofii, muzyce klasycznej, malarstwie, architekturze, historii czy polityce. Stawia fundamentalne pytania o kondycję człowieka, próbuje odpowiedzieć sobie i innym, czym tak naprawdę jest pisanie wierszy, wspomina swój poetycki debiut utworem Muzyka oraz stwierdza, że tytuł jego książki może być właściwie wspaniałą definicją poezji, która „niepotrzebnie pogrubia kreski i linie rzeczywistości, sprawia, że rzeczywistość dostaje gorączki, tańczy”.

Ale Lekka przesada to nie tylko rozważania o charakterze uniwersalnym, ogólnoludzkim, lecz także bardzo osobiste i indywidualne. Poeta wspomina swoje trudne (również pod względem materialnym) emigracyjne początki życia w Paryżu, dokąd wyjechał z powodów osobistych i gdzie zamieszkiwał obskurny pokoik pełen karaluchów. Żartobliwie konkluduje, że zdał sobie sprawę, że wojny z nimi (karaluchami) nie wygra, ale mimo to toczył zwycięskie bitwy. Obok Paryża powracają miasta doskonale znane z biografii poety, czyli Houston, Gliwice, ukochany Kraków oraz miasto, które w skarbnicy mitów tego autora znaczy najwięcej, a więc Lwów. Od powrotu do Krakowa w 2002 roku Zagajewski napawa się pięknem i oryginalnością tego miasta, każdą ulicą, budynkiem, kamienicą i niezwykłą dla niego Starówką, na której uwielbia przebywać. Właśnie Starówka jest „bohaterką” wigilijnego wieczoru, w który poeta wybrał się z żoną na spacer i przekonał się, że tego dnia w centrum Krakowa funkcjonowała tylko obskurna budka z kiełbaskami, przy której tłoczyli się głodni obcokrajowcy niepotrafiący zrozumieć, dlaczego zawsze tak gościnne restauracje są dzisiaj zamknięte.

Podobnie jak w najnowszym tomiku Niewidzialna ręka, również i w Lekkiej przesadzie dużo miejsca poświęcił twórca swojemu ojcu, jego chorobie i niezłomnej postawie w latach komunizmu. Tadeusz Zagajewski, będąc dziekanem Politechniki Śląskiej, wystąpił w 1968 roku w obronie swoich studentów, za co został usunięty ze stanowiska, a od wiernych żaków otrzymał bukiet złożony z dwustu róż. Przypomniani zostają członkowie licznej rodziny; dziadkowie, ciocie, wujkowie, którzy stanowią przecież nie tylko istotny element rodzinnego lwowskiego mitu, ale także budują poetyckie emploi Zagajewskiego.

Pisząc w pierwszym akapicie o książce eseistycznej, nie wspomniałem, że Lekka przesada to jednolity, wielki, politematyczny esej podzielony na dłuższe i krótsze akapity, ale pozbawiony rozdziałów. Jak zawsze, Zagajewski jawi się jako doskonały intelektualista, miłośnik czasów minionych i uważny obserwator życia codziennego, bo obok intelektualnej autodysputy pojawi się np. przytoczony napis zobaczony na murze starej krakowskiej kamienicy odnoszący się do wojny między Wisłą i Cracovią: „Wolę mieć siostrę w burdelu niż brata w Cracovii”. W pewnej mierze Lekka przesada jest po trosze eseistycznym niby-dziennikiem okazjonalnym, bo nie pisanym systematycznie i pozbawionym konkretnych dat, ale z dającą się wyczuć chronologią.

Jeżeli ktoś szuka książki emanującej życiem duchowym, książki erudycyjnej a momentami być może nawet wzniosłej, wszak Zagajewski słusznie broni stylu wysokiego, to bez przesady polecam Lekką przesadę.